Τα λόγια των πιθήκων σκέλος 2ο

Πριν λίγο καιρό είχαμε δημοσιεύσει το πρώτο σκέλος για τα "λόγια των πιθήκων". Το δεύτερο σκέλος θα επικεντρωθεί στο ευφυές πείραμα των Robert Seyfarth, Dorothy Cheney και Peter Marler (1980), με σκοπό να ελέγξουν εάν τα καλέσματα συναγερμού των κερκοπιθήκων Chlorocebus pygerythrus μεταφέρουν όντως πληροφορίες ή είναι απλώς μία ανεξέλεγκτη ακουστική απόκριση στους θηρευτές. Το ερώτημα ήταν απλό: θα εξήγαγαν τα καλέσματα συναγερμού από μόνα τους διαφορετικές αποκρίσεις;

Να λοιπόν τι κάναν οι ερευνητές στο πεδίο. Χρησιμοποίησαν κρυμμένα μικρόφωνα για να παίξουν playback από ηχογραφημένα καλέσματα συναγερμού των κερκοπίθηκων. Αυτά ήταν ισομερώς κατανεμημένα μεταξύ αυτών για λεοπαρδάλεις, για αετούς και για φίδια, τα οποία ήταν ηχογραφημένα από γνωστά άτομα (ένα ενήλικο αρσενικό, ένα ενήλικο θηλυκό και ένα νεαρό) στο πεδίο. Οι δοκιμασίες έλαβαν χώρα τόσο όταν οι πίθηκοι ήταν στο έδαφος, όσο και όταν βρίσκονταν στα δέντρα και φυσικά απουσία θηρευτών ώστε να μην επηρεαστούν τα αποτελέσματα από αποκρίσεις λόγω οπτικής επαφής με θηρευτές. Τα καλέσματα αναπαράχθηκαν σε διαφορετικά πλάτη συχνοτήτων ώστε να μιμηθούν τα φυσικά καλέσματα.

Με αυτόν τον πειραματικό σχεδιασμό λοιπόν, εξήχθησαν δύο τύποι αποκρίσεων. Πρώτον, άτομα κάθε ηλικίας και φύλου κοίταξαν προς την κατεύθυνση της πηγής και ξόδεψαν πολύ χρόνο σκανάροντας το περιβάλλον τους. Οι ερευνητές πιστεύουν πως μπορεί να σκανάρουν την περιοχή για να βρουν περισσότερα στοιχεία από την πηγή αλλά και από το περιβάλλον τους.

Δεύτερον, κάθε κάλεσμα συναγερμού φαίνεται να εγείρει μια διακριτή απόκριση από τους δέκτες. Θυμάστε που οι δοκιμές έγιναν όταν οι κερκοπίθηκοι ήταν στο έδαφος και στα δέντρα; Όταν ήταν στο έδαφος, τα καλέσματα για λεοπαρδάλεις ήταν πιο πιθανό να τους κάνουν να τρέξουν και να σκαρφαλώσουν σε δέντρα ενώ καλέσματα για αετούς να τους κάνουν να τρέχουν για να καλυφθούν σε θάμνους. Καλέσματα για φίδια από την άλλη ήταν πιο πιθανό να τους κάνουν να κοιτάνε κάτω. Όταν, όμως, οι πίθηκοι ήταν στα δέντρα καλέσματα για λεοπαρδάλεις τους έκαναν να σκαρφαλώνουν πιο ψηλό στο δέντρο και να κοιτάνε κάτω. Καλέσματα για αετούς τους έκαναν να κοιτούν πάνω και μερικές φορές να φεύγουν από το δέντρο, ενώ καλέσματα για φίδια τους έκαναν να κοιτούν κάτω.

Από αυτά τα αποτελέσματα ο Seyfarth και οι συνεργάτες του υπέθεσαν ότι τα καλέσματα συναγερμού αυτών των κερκοπίθηκων από μόνα τους μπορούσαν να προκαλέσουν διακριτές αποκρίσεις. Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς εάν αυτά τα καλέσματα συμβολίζουν μία λεοπάρδαλη ή μία εντολή του τύπου "σκαρφάλωσε στο δέντρο". Παρόλα αυτά μπορούμε να αξιώνουμε ότι τα καλέσματα είναι βασικά σινιάλα με σημασία που χρησιμοποιούνται για να προειδοποιήσουν άλλα άτομα του είδους για έναν επικείμενο κίνδυνο.

Πηγή: Primatology.net

Στο βίντεο αυτό ο βασικός ερευνητής των παραπάνω πειραμάτων, Robert Seyfarth, περιγράφει συνοπτικά τα αποτελέσματά του.

Ξυλεια: πηγή ανάπτυξης του πολιτισμού

Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ξύλου, όπως η πυκνότητα του ξυλώματος, η μηχανική αντοχή και η ελαστικότητα το καθιστούν σημαντικό υλικό με πολλαπλές χρήσεις. Η χρήση του ξύλου από τον άνθρωπο ξεκινάει όταν αρχίζει και η ιστορία του. Κατά την παλαιολιθική εποχή χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή κατοικιών, ως βοήθημα για την καλλιέργεια των φυτών και φυσικά ως καύσιμη ύλη. Κατά την κλασσική εποχή ολόκληροι πολιτισμοί, όπως ο Κυκλαδίτικος και ο Μινωικός πολιτισμός, στήριξαν την ανάπτυξή τους στην χρήση της ξυλείας. Από ξύλο κατασκευάζονταν την εποχή εκείνη ναοί, τμήματα ανακτόρων, διάφορα διακοσμητικά στοιχεία και φυσικά τα πλοία. Στις επόμενες εποχές, η χρήση του ξύλου ευνόησε τη δημιουργία τεχνολογικών επιτευγμάτων και μηχανών, ενώ συνέβαλλε και στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας.

Όσον αφορά στην ένταση που δέχτηκαν τα μεσογειακά κυρίως δάση λόγω της ναυπηγικής χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα εκτεταμένης χρήσης του ελάτου κατά την ομηρική εποχή. Σύμφωνα με την Ιλιάδα (II 494-877) στην εκστρατεία εναντίον της Τροίας συμμετείχαν 934 πεντηκόντοροι (τύπος πλοίου εποχής) για την κατασκευή των οποίων χρειάστηκαν 47.500 περίπου κορμοί ελάτων.

Το παραπάνω παράδειγμα είναι ενδεικτικό της πίεσης που δέχονταν τα δάση λόγω της εκτεταμένης χρήσης του ξύλου ως πρώτη ύλη. Αυτό σε συνδυασμό με την πίεση –μικρότερης ή μεγαλύτερης έντασης- που δέχτηκαν τα δάση στο πέρας της ιστορίας του ανθρώπου λόγω της ανάγκης για δημιουργία καλλιεργήσιμης γης, βοσκοτόπων αλλά και λόγω της επέκτασης των πόλεων ως συνάρτηση της αύξησης του πληθυσμού, είχε ως αποτέλεσμα να αλλάζει τόσο η σύνθεση όσο και η έκταση των δασικών οικοσυστημάτων.

Η εκτεταμένη χρήση των προϊόντων του δάσους και πιο συγκεκριμένα της ξυλείας έχει ως συνέπεια να παραμένουν ελάχιστα δάση παρθένα, δάση τα οποία δηλαδή δεν έχουν διαχειριστεί ή εκμεταλλευτεί από τον άνθρωπο. Μία από τις πολλές περιπτώσεις αλλαγής της σύνθεσης των δασικών οικοσυστημάτων λόγω επέμβασης του ανθρώπου είναι αυτή των μικτών δασών Quercus canariensis και Q. suber στη νότια Ισπανία. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα τα δύο είδη δρυός κατείχαν ίσο περίπου ποσοστό στη σύνθεση του δάσους. Η ξυλεία από το είδος Q. canariensis χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή του σιδηροδρομικού δικτύου ενώ το Q. suber προμήθευε καύσιμη ύλη την περιοχή. Με την ανάπτυξη όμως της βιομηχανίας φελλού στις αρχές του 20ου αιώνα το Q. suber κυριαρχεί στο δασικό οικοσύστημα εις βάρος του Q. canariensis διότι ευνοείται από την διαχείριση καθώς αυτό οφείλεται για την παραγωγή φελλού και επομένως είναι είδος με μεγάλη οικονομική σημασία.

Τα λόγια των πιθήκων σκέλος 1ο

Έχω αναφερθεί και με παλαιότερα άρθρα στην ικανότητα "ομιλίας" και άλλων ειδών εκτός από του ανθρώπου, όπως για παράδειγμα σε κάποιους εδαφόβιους σκίουρους αλλά και σε νυχτερίδες. Φυσικά, το ανθρώπινο είδος αποτελεί την επιτομή του νοήματος της ομιλίας,καθώς με αυτό μπορεί και εκφράζει εκτός από γεγονότα, σκέψεις και συναισθήματα κάτι που δεν έχει φανεί να ισχύει σε άλλους οργανισμούς. Όσο πιο πολύ μελετάμε τέτοιες συμπεριφορές ανακαλύπτουμε ότι κάποια είδη έχουν αρκετά ανεπτυγμένους τρόπους στο να αναφέρονται σε δεδομένα που συμβαίνουν γύρω τους. Παραθέτω το πρώτο κομμάτι από ένα άρθρο για τα καλέσματα συναγερμού ενός είδους κερκοπίθηκου, του Chlorocebus pygerythrus, από το Primatology.net.

"Τα αντιθηρευτικά καλέσματα συναγερμού είναι σημαντικά για τα κοινωνικά ζώα καθώς προειδοποιούν άλλους για θηρευτές που πλησιάζουν. Χωρίς την ύπαρξη "γλώσσας" - κάποια πρωτεύοντα είναι γνωστό ότι εκπέμπουν καλέσματα συναγερμού ειδικά για κάθε θηρευτή ώστε να ενημερώσουν τους "δικούς τους". Σε αυτά τα πρωτεύοντα συγκαταλέγονται οι λεμούριου με τη δακτυλιωτή ουρά (Lemur catta), οι λευκοπρόσωποι καπουτσίνοι (Cebus capucinus), οι πίθηκοι Diana (Cercopithecus diana), οι πίθηκοι του Campbell (Cercopithecus campbelli) καθώς και οι κερκοπίθηκοι με τους οποίους ασχολείται αυτό το άρθρο (Chlorocebus pygerythrus).

Τα καλέσματα συναγερμού είναι συνήθως υψηλής συχνότητας καθώς είναι δύσκολο μέσω αυτών ο θηρευτής να εντοπίσει ζώο που φωνάζει. Από την άλλη, καλέσματα χαμηλής συχνότητας εντοπίζονται ευκολότερα. Τα καλέσματα που εντοπίζονται δύσκολα από θηρευτές επιλέγονται κατά την διαδικασία της εξέλιξης, καθώς τα άτομα της λείας του ίδιου είδους μπορούν να λάβουν το προειδοποιητικό μήνυμα, αλλά οι θηρευτές δεν μπορούν να ανακαλύψουν τη θέση του ατόμου που φωνάζει. Αν ένα άτομο προειδοποιήσει αποτελεσματικά το κοινωνικό γκρουπ του ενώ ταυτόχρονα δεν αποκαλύπτει τη θέση του θα μειώσει σημαντικά την πιθανότητα να εντοπιστεί ο πομπός ενώ θα αυξήσει την πιθανότητα να αποφύγουν τα άτομα του είδους του να αποφύγουν και αυτά τη θήρευση.

Το άρθρο αυτό θα επικεντρωθεί σε μία μελέτη των Seyfarth et al. (1980) γύρω από τα καλέσματα συναγερμού των κερκοπίθηκων (Chlorocebus pygerythrus). Οι πίθηκοι αυτοί απαντούν στο παλαιό κόσμο και εξαπλώνονται μεταξύ της ανατολικής και της νότιας Αφρικής. Το είδος αυτό είναι ημερόβιο και δημιουργεί κοινωνικές ομάδες με στενούς δεσμούς. Περπατούν στα τέσσερα και είναι τόσο εδαφόβια αλλά και δεντρόβια. Όπως και οι περισσότεροι πίθηκοι του Παλαιού Κόσμου φέρουν ειδικές δομές στα μάγουλα (cheek pouches) που τους επιτρέπουν να αποθηκεύουν φαγητό για να το καταναλώσουν αργότερα. Εμφανίζουν φυλετικό διμορφισμό και τα αρσενικά άτομα είναι μεγαλύτερα στο μέγεθος από τα θηλυκά.

Το είδος αυτό είναι γνωστό ότι εκπέμπει διαφορετικά για κάθε θηρευτή καλέσματα συναγερμού. Τρία πολύ καλά μελετημένα καλέσματα είναι αυτά για τις λεοπαρδάλεις, για ένα είδους αετού (Polemaetus bellicosus) και για τους πύθωνες. Τα καλέσματα συναγερμού για τις λεοπαρδάλεις είναι σύντομα και τονικά που προκαλούνται από μία σειρά εισπνοών και εκπνοών. Τα καλέσματα για τους αετούς είναι χαμηλού τόνου γρυλλισμοί, ενώ για τους πύθωνες είναι υψηλοί τόνοι. Διαφορετικά καλέσματα προκαλούν διαφορετικές αντιδράσεις στα άτομα που ακούν τους ήχους. Παρ' όλα αυτά, η πρώτη αντίδραση των πιθήκων είναι να κοιτάξει προς την κατεύθυνση του πομπού. Κοιτώντας προς την κατεύθυνση του καλέσματος μπορούν να καταλάβουν για ποιο λόγο έγινε το κάλεσμα, καθώς επίσης παρατηρώντας προς τα που κοιτάει ο πομπός μπορούν να καταλάβουν την κατεύθυνση του κινδύνου. Τα διαφορετικά είδη καλέσματος μπορείτε να τα ακούσετε σε αυτό το site.

Όπως είπαμε και πριν, διαφορετικά καλέσματα επάγουν διαφορετικές συμπεριφορές. Έτσι, ένα κάλεσμα για λεοπαρδάλεις θα κάνει τους πιθήκους να τρέξουν προς τα δέντρα και να σκαρφαλώσουν σε αυτά ώστε να αποφύγουν να πέσουν σε κάποια ενέδρα τους. Επιπλέον, οι πίθηκοι αυτοί θα προτιμήσουν κλαδιά σχετικά μικρά και απομακρυσμένα από τον κορμό γιατί παρόλο που οι λεοπαρδάλεις είναι ικανές να σκαρφαλώνουν σε δέντρα, τα κλαδιά αυτά δεν μπορούν να αντέξουν το βάρος τους. Όταν σημαίνει συναγερμός για αετούς οι πίθηκοι είτε κοιτούν προς τα πάνω, είτε τρέχουν προς θάμνους, ή και τα δύο, με σκοπό να αποφύγουν ενδεχόμενη εναέρια επίθεση. Τέλος, συναγερμός για πύθωνες κάνει τους πιθήκους να σταθούν όρθιοι στα δύο πίσω πόδια και παρατηρούν το έδαφος.

Οι ενήλικοι πίθηκοι είναι πιο ικανοί στο να διακρίνουν πότε πρέπει να βγάλουν ένα κάλεσμα συναγερμού. Από την άλλη, τα βρέφη και τα νεαρά άτομα δεν είναι τόσο καλοί στη διάκριση των "εχθρών" και έτσι βγάζουν καλέσματα για λεοπαρδάλεις στα περισσότερα τετράποδα που θα συναντήσουν, για αετούς σε οποιοδήποτε πουλί συναντήσουν και για πύθωνες οτιδήποτε έχει μορφή ραβδιού. Παρ' όλα αυτά, τα ενήλικα άτομα σημαίνουν συναγερμό μόνο σε αρπακτικά πουλιά και όχι στα υπόλοιπα. Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι καλούν σε συναγερμό για αετούς μόνο όταν το πουλί που αντικρίζουν μοιάζει στη σιλουέτα με το είδος που αποτελεί το θηρευτή τους. Καθώς οι πίθηκοι αυτοί μεγαλώνουν φαίνεται πως συσχετίζουν καλύτερα τα καλέσματα συναγερμού με συγκεκριμένα είδη. Γενικά πάντως, τα άτομα της ομάδας δίνουν μεγαλύτερη σημασία σε καλέσματα που προέρχονται από ενήλικα παρά από ανήλικα άτομα.

Η μελέτη αυτή του Seyfarth και των συνεργατών (1980) έθεσε γερές βάσεις για να κατανοήσουμε την πολυπλοκότητα της επικοινωνίας των ζώων. Δείχνοντας ότι οι πίθηκοι που μελετήθηκαν έχουν διαφορετικά καλέσματα συναγερμού για διαφορετικά είδη θηρευτών, μπορούμε να υποθέσουμε πως είναι ικανοί να κατηγοριοποιούν διαφορετικά είδη. Η ικανότητα να ξεχωρίζουν τα τετράποδα ζώα, τα πουλιά και οφίομορφα αντικείμενα αναπτύσσεται κατά τη βρεφική ηλικία. Καθώς οι πίθηκοι μεγαλώνουν γίνονται καλύτεροι στο να συσχετίζουν καλέσματα συναγερμού με διαφορετικά είδη θηρευτών.

Το φαινόμενο της γενίκευσης των αντικειμένων κατά τη βρεφική ηλικία είναι κοινό μεταξύ των πιθήκων αυτών και των ανθρώπων. Για παράδειγμα, καθώς ένα μωρό μαθαίνει τη λέξη "σκύλος" θα χαρακτηρίζει κάθε τετράποδο ζώο ως σκύλο. Ενώ το βρέφος μεγαλώνει τόσο αυξάνεται και η ικανότητά τους να αναγνωρίζει τη σημασιολογία των λέξεων που έχει μάθει. Η απόκτηση, όμως, των ικανοτήτων για καλέσματα συναγερμού είναι διαφορετική από τη απόκτηση της ικανότητας του λόγου στο άνθρωπο. Τα καλέσματα συναγερμού στους πιθήκους είναι ενστικτώδη και δεν είναι προϊόν μάθησης. Οι άνθρωποι, αντίθετα, πρέπει να μάθουν τη γλώσσα. Αν δεν καταφέρουν να τη μάθουν μέσα σε μια "κρίσιμη περίοδο" θα έχει γενικά ως αποτέλεσμα να μη μπορέσουν να τη μάθουν και αργότερα.

Οι περισσότεροι από εμάς ερμηνεύουμε τα καλέσματα συναγερμού των ζώων ως μία μη ελεγχόμενη ακουστική αντίδραση σε πόνο ή φόβο, όπως όταν ένας άνθρωπος ουρλιάζει εάν πιάσει το δάκτυλό του στην πόρτα. Ενώ αυτό δεν είναι εντελώς λάθος, μερικά καλέσματα ζώων μεταφέρουν κυριολεκτικά πληροφορίες από τον πομπό στον δέκτη. Οι Seyfarth et al. (1980) υπέθεσαν ότι τα καλέσματα συναγερμού των πιθήκων που μελέτησαν είναι στην πραγματικότητα σημασιολογικά σήματα ή συμβολικά σινιάλα επειδή κάθε κάλεσμα φαίνεται πως σημαίνει κάτι στους πιθήκους που ακούνε. Παρόλο που δε γνωρίζουμε εάν οι συναγερμοί αυτοί σημαίνουν όντως "λεοπάρδαλη" ή "σκαρφάλωσε σε ένα δέντρο", γνωρίζουμε ότι μεταφέρουν συγκεκριμένες πληροφορίες σε άτομα του ίδιου είδους (και όχι μόνο θα έλεγα) για θηρευτές που πλησιάζουν."

Βιβλιοπαρουσίαση - Οι επτά κόρες της Εύας

Το βιβλίο "Οι επτά κόρες της Εύας - Η γενετική καταγωγή των Ευρωπαίων" του Μπράιν Σάικς (Bryan Sykes) ήθελά από καιρό να το διαβάσω, καθώς με ενδιαφέρει η καταγωγή του ανθρώπου και είχα ακούσει καλά λόγια. Ο συγγραφέας προσπαθεί να παρουσιάσει τα αποτελέσματά ερευνών του που σχετίζονται με τη μοριακή εξέλιξη των Ευρωπαίων μέσω της ανίχνευσης των προτύπων που προέκυψαν από την ανάλυση μιτοχονδριακών γονιδίων σε ανθρώπους. Την εποχή εκείνη, οι εργασίες αυτές ήταν αρκετά πρωτότυπες και σπάνιες, σήμερα βέβαια αρκετά κοινές.

Στο πρώτο μισό (περίπου) επιχειρεί μία εισαγωγή στις έννοιες της μοριακής φυλογένεσης και της χρήσης του αρχαίου DNA (aDNA). Στη συνέχεια περιγράφει διάφορες επιτυχημένες προσπάθειές του να χρησιμοποιήσει μιτοχονδριακά γονίδια για το σκοπό αυτό, τα οποία κληρονομούνται μόνο μητριαρχικά και έτσι μπορούμε να πάμε πίσω στο χρόνο. Επιπλέον, επιχειρείται μέσω αυτού να βρεθεί η καταγωγή των σύγχρονων Ευρωπαίων. Και έτσι καταλήγουμε στις "επτά κόρες της Εύας" που είναι ουσιαστικά 7 γυναίκες που έζησαν πριν από χιλιάδες χρόνια και έχουν απόγονους σήμερα οι οποίοι συνδέονται με αυτές με μια σειρά από θηλυκούς προγόνους και απογόνους αντίστοιχα. Μέχρι το σημείο αυτό το βιβλίο είναι πολύ καλό και ενημερωτικό, αν και λίγο παρωχημένο πλέον λόγω της μεγάλης προόδου των μοριακών τεχνικών.

Από εδώ και πέρα όμως ο συγγραφέας επιχειρεί μία πολύ άστοχη, για εμένα. προσπάθεια να παρουσιάσει συνοπτικά τη ζωή των επτά αυτών γυναικών μυθοπλαστικά. Στο σημείο αυτό έχασα κάθε ενδιαφέρον και το βιβλίο έγινε πολύ ανιαρό.

Συνοψίζοντας, θα πρότεινα αυτό το βιβλίο για το πρώτο τμήμα του μόνο, όπου πραγματικά υπάρχει μια σχετικά καλή και κατανοητή παρουσίαση της μοριακής φυλογένεσης και των χρήσεών της. Από εκεί και πέρα το βιβλίο χάνει κάθε νόημα, εκτός και αν κάποιος θέλει να ταξιδέψει μυθοπλαστικά στην Ευρώπη της εποχής των παγετώνων, από έναν συγγραφέα όμως που δεν ασχολείται με το μυθιστόρημα.

Μάρτης γδάρτης και…παλουκοκαύτης! (Επαναδημοσίευση)

Ο Μάρτιος έχει ήδη μπει για τα καλά και μαζί του έχει έρθει και η άνοιξη. Η παράδοση για αυτόν το μήνα είναι μεγάλη με ποικίλα έθιμα και δοξασίες.

Μέχρι το 46 π.Χ. ο Μάρτιος ήταν ο πρώτος μήνας του ρωμαϊκού ημερολογίου καθώς σηματοδοτούσε την βλάστηση της φύσης. Πήρε το όνομά του από τον θεό Mars, δηλαδή τον δικό μας θεό του πολέμου Άρη. Το πιο ξακουστό έθιμο του Μάρτη είναι βεβαίως ο μάρτης. Η προέλευση αυτού του εθίμου πηγάζει από τα Ελευσίνια μυστήρια της Αρχαίας Ελλάδας, στα οποία οι συμμετέχοντες έδεναν μια κλωστή, την «Κρόκη», στο δεξί τους χέρι και στο αριστερό τους πόδι. Πρόκειται για ένα βραχιόλι από τυλιγμένη άσπρη και κόκκινη κλωστή που φορούν στα χέρια τους μικροί και μεγάλοι την πρώτη μέρα του μήνα καθώς πιστεύεται ότι θα τους προστατεύει από τις ακτίνες του ηλίου για να μην καούν.

Σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας κρατούν δεμένο στο χέρι τους τον μάρτη όλο τον μήνα και στο τέλος τον τοποθετούν κάτω από μια πέτρα κι αν την επόμενη ημέρα βρουν δίπλα της ένα σκουλήκι, σημαίνει ότι η υπόλοιπη χρονιά θα είναι πολύ καλή. Σε άλλες περιοχές τον βγάζουν την ημέρα που θα δουν πρώτη φορά χελιδόνια ή πελαργό. Τότε τον πετάνε πάνω σε μια σκεπή ώστε να τον πάρουν τα πουλιά και να φτιάξουν τη φωλιά τους! Ο μάρτης, λοιπόν, σηματοδοτεί και τη μετανάστευση των ειδών αυτών (Delichon urbica, Ciconia ciconia) από περιοχές της Αφρικής στην Ελλάδα φανερώνοντας τον τρόπο με τον οποίο η «σοφία του λαού» περικλείει τα φυσικά φαινόμενα. Φορέστε επομένως όλοι τους μάρτες σας και….καλοδεχούμενα τα χελιδόνια και οι πελαργοί!!